Tarihten 10 Eylül 1920

Mustafa Suphi'nin yurtdışındaki örgütü ile İstanbul ve Ankara'daki komünist teşkilatları Birleştirici Kongreyi memleket için de, Anadolu'da, Ankara'da yapmak istediler. Ankara hükümeti, Kongrenin yapılmasına izin vermedi. Bunun üzerine, Kongrenin memleket dışında yapılması yoluna gidildi. Azerbaycan Sovyet Cumhuriyeti Hükümeti, Kongrenin Bakü'de toplanmasını büyük bir misafirperverlikle kabul etti.

TKP'nin kuruluş tarihine ilişkin bu bölüm Mete Tunçay'ın Türkiye'de Sol Akımlar adlı kitabının 3. basımından sayfa 218-224 arasından aktarılmıştır. Mete Tuncay bu bilgileri derlediği kaynaklar olarak T.K.P., Doğuşu, Kuruluşu, Gelişme Yolları, s.23-37; Y. Bagirov, Türkiye Komünist Partiyasının Yaranması Tarihinden, s. 76-86; Türkiye Komünist Fırkasının Birinci Kongresi'ni göstermektedir.

T.K.P.'nin I. Kongresi: 10 Eylül 1920'de Kızıl Ordu Kulübünde açıldı.

Çetin gizlilik durumu içinde çalışan İstanbul teşkilatı, ağır bir baskı altında bulunan Ankara-Anadolu teşkilatları, kongreye oldukça düzenli geldiler. Kongre öncesi çalışmalarında belli başarılar elde eltiler. Seçilen delegelerin çoğu Kongreye ulaştı. Kongreye 15'i aşkın teşkilattan 74 delege geldi (kesin oy hakkı olan delegelerin sayısı 32'dir.) 51 delege İstanbul ve Anadolu teşkilatlarından gelmiştir. Ötekiler memleket dışındaki teşkilatlardan katılmışlardır. Kongreye delege gönderen teşkilatlar: İstanbul, Ankara, İnebolu, Zonguldak, Ereğli, Samsun, [Sivas, Kars,] Trabzon, Rize, Erzurum, Eskişehir, Konya ve ötekiler. İzmir ve Adana teşkilatlarından seçilen delegeler, buralardaki savaşlar yüzünden Kongreye ulaşamamışlardır. Kongrede 51 misafir delege vardı. Hepsi, konuklarla birlikte 125 Komünist Kongrede hazır bulunmuştur.

I. Kongrenin amacı, yalnız komünist teşkilatlarını tek yapı, tek çatı altında, tek partide birleştirmek değildi. Bundan başka partinin programını, tüzüğünü hazırlaması, strateji ve taktiğini çizmesi, milli kurtuluş savaşının genel planını, ana yolunu göstermesi gerekti. Kongrenin gündemi yüklüydü:

1- Geçici Merkez Komitesinin çalışma raporu.

2- Milli Kurtuluş ve sömürge meseleleri.

3- Köylü meselesi.

4- Kooperatif konusu.

5- İllerin durumu üstüne rapor.

6- Kadın sorunu.

7- Günün konulan.

8- T.K.P.'nin programını [ve nizamnamesini] onaylama.

9- Merkez Komitesinin seçimi.

Merkez Komitesinin raporu, illerdeki teşkilatların çalışma raporlarıyla tamamlandı. Memlekette komünist hareketin başarılar elde ettiği belirtildi. Kongre, Merkez Komitesinin hesap raporunu oybirliğiyle onayladı.

Kongre, "Anadolu'nun durumu ve günün konulan" üstüne verilen raporları dinledi. Sonra şu olaylan belirtti:

"...Rusya'da başlayan devrim geliştikçe gelişiyor, genişledikçe genişliyor. Gün geçtikçe, dünyanın her yerinde işçiler Rusya'da dalgalanan komünist bayrağı altında daha fazla toplanıyor. Saadetlerini, gelecek güzel günlerini ondan bekliyorlar.

Bütün insanlığın komünizm ağına ulaşması, sosyal devrimlerin kesin başarılar kazanması, yeryüzünde komünist kuvvetlerin bir amaca doğru yürümesi için bütün dünyada bütün komünist kuvvetlerin bir merkeze bağlanmaları gerekir.

...Rusya yapmış olduğu komünist devrimiyle, tarihiyle, Kızıl ordusuyla, pek tabii olarak, yeryüzünde komünist hareketinin, kuvvetlerinin merkezi, göbeği olmuştur. Moskova'da kurulan III. Komünist Enternasyonaline gelince, yeryüzünde devrimci kuvvetlerin yöneticilik rolünü, merkez genelkurmaylığı rolünü en iyi görebilir. Bu sebeple, Türk Komünistleri, III. Enternasyonalin II. Kongresince alınan kararların, yaşantıya, olaylara, hayatın isteklerine ve Türkiye'de sosyal hareketin ana ilkelerine, ülkülerine uygun olduğunu belirtirler..."

I. Kongrenin amacı, Yalnız komünist teşkilatlarını tek yapı, tek çatı altında, tek partide birleştirmek değildi. Bundan başka partinin programını tüzüğünü hazırlaması, strateji ve taktiğini çizmesi, milli kurtuluş savaşının genel planını, ana yolunu göstermesi gerekti.

Kongrede Ermeni Türk ulusal atışmasının siyasal niteliği üstünde duran raportör şunlan söylemiştir: "Türkiye devletinin başında bulunan varlıklı sınıflarla Türk işçi ve köylü emekçi halk kitlelerini birbirine karıştırmamak gerekir. Varlıklı sınıflar, hiç kuşkusuz, din ve millet perdesi altında kendi kişisel çıkarları için canice bir rol oynamış, Türk ve Ermeni halklarının arasında anlaşmazlık çıkarmış, tarihin beraber yaşattığı bu iki milleti birbirine düşman etmiştir. Birinci Dünya Savaşı boyunca, Daşnaklar ve Ermeni papazları din ve millet davası ile İngiliz siyasetine, İttihat ve Terakki ise din ve millet bayrağı altında Alman siyasetine hizmet etmiştir. Sonuç olarak milyonlarca Türk ve Ermeni halk kütleleri mahvolmuştur."

I. Kongre, köylüleri devrim savaşına çekmek için onların arasında çalışmanın T.K.P.'nin en başta gelen görevi ve ödevi olduğunu belirtti. Merkez Komitesinin raporunda şöyle deniliyor: "Devrim başarıya, zafere ancak, devrim ordusu olan geniş köylü yığınlarını bu devrim savaşına çekmek yoluyla, ancak böyle bir savaş sonucunda ulaşabilir."

I. Kongrede, Anadolu'nun kongre durumu göz önüne alınarak hemen yerine getirilmesi gereken istekler ileri sürüldü. Köylü, yüzyıllardır toprağa kavuşmak hasretiyle yanıyor. Köylü fakirlikten, kölelikten, ağanın, besin ezgisinden, soygundan, sömürülmekten kurtulmak istiyor…

Memlekete dalan yabancılara karşı kurtuluş savaşının başarıyla, demokratik devrimle sonuçlanabilmesi için bu toprakların köylülere mutlaka verilmesi gerektir. Kurtuluş savaşına düşman olanların topraklarına hükümet hemen el koymalıdır. Köylü borçlan, tefecilik, vergi borçları, köylüyü ezen vergiler, haraçtan başka bir şey olmayan aşan•ve salmalar hemen kaldırılmalıdır. Gelirle artan adaletli bir vergi sistemi kurulmalı. Emekçi köylüler imecelik yoluyla kooperatiflerde birleştirilmeli. Onların emeği, mallan ağalara, köy burjuvazisine karşı korunmalı, Köylüye tarlasını ekebilmesi için tohum, tarım aletleri, işin çekip çevirebilmesi için ucuz kredi sağlanmalı.

I. Kongre milyonlarca köylünün bu haklı isteklerini dile getirdi. Bu isteklerin gerçekleştirilmesi'için de şu ödevi ileri sürdü: "Köylü Komiteleri kurmak. Böylece köylülerin politik haklarını doğrudan doğruya savunabilmelerini sağlamak: Çiftlik ağalarının, derebeylerin topraklarına, tarım araçlarına, iş hayvanlarına, hayvan sürülerine, tohum ambarlarına hemen el koymak. Bu malları köylü komiteleri eliyle köylüye dağıtmak."

I. Kongre, kadınlık meselesine ayrı bir önem verdi. Kadınları sosyal ve politik hayata çekmek, onları bağımlı, esir durumdan kurtarmak, onları karanlıktan ışığa çıkarmak okutmak, uyarmak, aydınlatmak. Kadınların erkeklerle eşit haklı olması, onlara seçmek ve seçilmek hakkının tanınması, bütün devlet müesseselerinde kadının serbestçe çalışabilmesi, işçi kadına, iş kanununda özel hakların tanınması. Bütün bu hakların kadınlara sağlanması için savaşmak gerektiğini, Kongre özel bir karara bağladı. Bu karara uyularak, sonradan, Merkez Komitesine bağlı bir Kadınlar Kolu kuruldu.

Kongre, Türkiye'ye dalan emperyalist kuvvetlere karşı yürütülen silahlı savaşı, emekçilerin, bütün halkın en canlı davası, bir Ölüm-kalım davası olarak ele aldı. Bu savaşı emperyalizme, sömürgecilik sistemine karşı topyekûn yürütülen bir Halk Harbine çevirmek kararını verdi. Böylece T.K.P memleket çapında milli bir parti olarak politik alana çıktı.

Milli kurtuluş harbinin önemini ayrıca belirtti:

"Anadolu’da yürütülen milli kurtuluş hareketi emperyalizme karşı bir savaştır. Bu savaşa bütün yeryüzü proleterlerinin dayanışma göstereceklerine inanıyoruz. Memlekette bu milli hareketin gelişmesi ve derinleşmesi hem işçi sınıfının şuurunu uyandıracak, hem de genel olarak, gelecek sosyal devrim için en elverişli bir zemin hazırlayacaktır."

Kongrenin kararı:

"T.K.P. memlekette emperyalizme karşı olan milli kurtuluş harbinin derinleşmesine yardım etmekle, bu hareketi tutmakla beraber, işçi sınıfının gerçek ve son amacı olan emekçilerin egemenliğini kurmak için gereken durumu, koşullan, zemini hazırlamaya çalışacaktır."...

I. Kongre "Türkiye İşçilerine" başlıklı özel bir çağrı yayınladı. Çağrıda, emperyalistlerin saldırısına karşı Tek Cephenin kurulması gerektiği, T.K.P.'nirt bu cepheye girmeye hazır olduğu açıklandı. Bunun yanında, emekçilere, halka hemen ve en azından sağlanması ' gereken, istekler ileri sürüldü:

1-Sendikalara tam bağımsızlık, serbestlik ve dokunulmazlık sağlanması. Eksiksiz toplantı., grev, yürüyüş, basın ve kişi dokunulmazlığı hürriyeti.

2-Tek dereceli, genel, eşit, serbest ve gizli oylamalı seçim sisteminin kurulması.

3-Jandarma yerine, halk tarafından seçilen Milis teşkilatının konulması.

4-Yürürlükteki bütün vergilerin kaldırılması ve yerine kazanç oranıyla artan [gelir] vergi sisteminin konulması.

5-Parasız genel öğretim.

6-Topraksız ve az topraklı köylülere bedava toprak ve tarım aletleri dağıtılması.

7-Padişahlığın yıkılması, cumhuriyetin kurulması. Paşalıkların kaldırılması. Valilerin, kaymakamların halk tarafından seçilmesi.

8-1 Mayıs gününün resmen işçi bayramı olarak tanınması,

9-Toprak reformunun gerektiği gibi yürütülmesi için Köylü Komiteleri kurulması. Tarım işçilerine serbest sendika kurmak hakkının tanınması.

10-Kurtuluş savaşına düşman olanların, sarayın-padişahın, toprak beylerinin mallarına, mülklerine hemen el konması.

11-Anayurdun savunulması için beylerden, ağalardan, eşraftan, tüccarlardan, fabrikatörlerden bedel alınması.

12-Düyunu Umumiye’nin, "Reji"nin, tekelin, yabancı kumpanyalann, kapitülasyonların kaldırılması. Padişahların yabancılardan aldıkları, yedikleri "Osmanlı borçlarının" tanınmaması.

Bu genel isteklerin yanında, işçiler için hemen ileri sürülen özel istekler çağnda sıralanmıştı:

1-8 saat iş günü.

2-Eksiksiz serbest grev.

3-Toplu iş anlaşması bağlamak.

4-İşçilere oturulur evler sağlamak.

5-14 yaşından küçük çocukların çalıştırılmaması.

6-Gebe ve işçi kadınlara doğumdan önce ve sonra 2 [şer] ay, gündelikleri işlemek şartıyla izin verilmesi.

7-İhtiyarlıkta, çalışma gücünü kaybettiği hallerde işçilerin emeklilik haklan, sosyal sigorta hakları olmalıdır.

8-Gündelikler kesilmeksizin hafta tatili.

9-Gündelik ve aylıkların, en azından, yaşama indirimine göre ayarlanması.

10-İş Kanununun doğrulukla yürütülmesini kontrol için özel işçi komisyonu kurulması.

I. Kongre: "Anadolu'ya Çağrımız" başlıklı açıklamasında, memleketin gerçek durumunu bütün çıplaklığıyla ortaya koydu:

"Memleket yıkım içinde. Bizde fabrikalar kurulamadı, gelişemedi. Bu geriliğin sebebi, bu kötülüğün kökleri, çürümüş devlet kuruluşundadır. Osmanlı İmparatorluğu harpçilikle, orduculukla, başka ülkeleri ele geçirmek yoluyla kurulmuştur. Ardı arkası kesilmeyen harplerden, yağmalardan sonra, bu imparatorluk çökmeye, yıkılmaya gitmiştir. Padişahlık yalnız baskıyla, süngüyle ayakta kalmıştır... En sonunda bütün memleket çöktü, emperyalistlerin harpçilik işlerine karışmak yüzünden yıkıldı. Anadolu'yu görenler, bilenler hiç düşünmeden bunun doğru olduğunu söyler... Yol yok, tarım-tarla işleri yüzüstü kalmıştır. Öğretim, öğrenim yok. Her yerde büyük bir fakirlik.

Gençler, delikanlılar yok olmuş. Açlıktan, çeşitli hastalıklardan, harplerden, türlü çeşit felaketlerden halk kırıldı, ocaklar söndü. Pekçok köyler, kentler, kasabalar harap oldu. Her yerde yas, her yanda acı."...

T.K.P. Birinci Kongresi, bu kere, Anadolu Geçici Merkez Komitesinin 14 Temmuz 1920 tarihli beyannamesinde ileri sürdüğünden farklı olarak, proletarya diktatörlüğü sorununu ortaya koymuyorsa da, işçi ve köylülerin her türlü sömürüye karşı sınıfsal savaşımını geliştirmek ve geniş halk kütlelerini yavaş yavaş proleteryanın öncülüğü altında toplamak yoluyla işçi ve köylü diktatörlüğünün yaratılmasının koşullarını hazırlamayı ön plana geçiriyordu. Bu amaca erişmek için, T.K.P. çeşitli ulusal toplulukların emekçi kütlelerini birleştiren ve demokratik ilkelere dayalı federatif bir cumhuriyet kurulmasına çalışacaktı.

M. Suphi program hakkındaki raporunda, bu konuyla ilgili olarak şöyle demektedir:

"T.K.P. Türk işçi ve köylülerini İttihatçıların 'hain sosyalistlerin' etkisinden kurtarmaya çalışacağı gibi, Türkiye’de yaşayan Yunan, Ermeni, Kürt milletlerinin ezilmiş sınıflarını da, 'Daşnak' veya 'Bedirhan' teşkilatlarından ayırarak, aynı çıkar ve amaçlar adına onları tek bir sınıf halinde birleştirip hem dâhili tufeylilere, hem de harici kuvvetlere karşı savaşıma yöneltmekle yükümlüdür.".

Delegelerden bazılarının federatif cumhuriyet koşullarında ulusal hakların sınırlanacağını ileri sürmelerine karşılık M.Suphi sosyalizm ilkelerine göre kurulacak büyük bir federasyon içinde küçük özerk cumhuriyetlerin kendi kendilerini yönetmekte tam bağımsız olacaklarını ve ekonomilerini geliştirmek için büyük devletle bir birlik yaratacaklarını söylemiştir.

I. Kongre T.K.P.'in çalışma programını hazırladı, onayladı. Bu program, 12 bölüm ve 49 maddedir. 10 maddelik bir giriş bölümünden sonra, devlet biçimi, dinsel ve ulusal ilişkiler, ekonomi, köy ekonomisi, bankalar, vergiler, konut ve geçim, işçilerin güvenceleri, ordu, milis, yargı gücü, eğitim ve sağlık konularını kapsayan Program ayrıca yayımlanmıştır: Bakü 1920. Bir örneği Azerbaycan parti arşivinde saklanan Tüzük ise 8 bölümdür: Partinin üye ve adayları, merkez örgütü, il, ilçe, bucak, köy ve şehir örgütleri, parti özekleri (hücreler), disiplin, partiye giriş ve çıkış.*

Kongre, Ethem Nejat ve Hilmi oğlu Hakkı'nın önerisiyle Türkiye'deki bütün komünist gruplarını tek komünist partisinde birleştiren bir karar aldı. "Komünist örgütlerinin birbirinden ilgisiz olarak çalışmaları, devrimin toplumsal amaçlarına ulaşmasını son derece güçleştirir. Kapitalist dünyasına karşı tek bir cephe yaratmak ve kesin zafer elde etmek için, ülke dâhilinde bağımsız olarak oluşan komünist gruplarının genel bir merkez çevresinde birleşmeleri zorunludur. Buna göre, gerek İstanbul'daki komünist gruplarının gerekse Anadolu'da ve Rusya'da birbirinden ayrı olarak kurulan örgütlerin T.K.P. adı altına da tam bir birlik meydana getirmeleri gerekir." 7 asıl ve 3 yedek üyeli bir Merkez Komitesi ve bir Denetleme Komisyonu seçildi. Partinin Genel Başkanlığına M. Suphi, Genel Sekreterliğine Ethem Nejat yoldaşlar seçildi. Kongre ayrıca Merkez Komitesinin sekreterliğini seçti. Basın-Yayın bürosu ve Dış Büro kuruldu. Böylece Kongre, T.K.P.'ni düzenli bir teşkilat olarak ortaya çıkardı. Partinin yönetici savaş organı -Merkez Komitesi- bütün yetkileriyle çalışmaya koyuldu.

1. Kongre 6 oturum yaptı. ...

---

* Gerçekte, Program 12 bölüm değildir, 10 maddelik bir Giriş'ten (Bazı Akide ve Esaslar) sonra, 14 bölümdür". (Mete Tunçay'ın notu.)